Vanaf 17.00 uur in de aula van het Bibliotheektheater Rotterdam.
Na 15 jaar gestaag werken door een team van vertalers is de correspondentie van Erasmus in de Nederlandse vertaling compleet. De 21 delen met daarin 3.141 brieven zijn uitgegeven door het Rotterdamse uitgevershuis Ad. Donker. De correspondentie is een van de grootste en meest interessante briefwisselingen uit de wereldliteratuur. Niet alleen voor wie zich interesseert voor de Renaissance en het Humanisme is de correspondentie een boeiende verzameling, maar ook voor geïnteresseerden in politiek. Bovendien is ‘Vriendschap’ een terugkerend thema in de brieven van Erasmus.
De voltooiing van de reeks werd op deze middag feestelijk gevierd. Met o.a. een voordracht door Jet Steinz: “Erasmus als brievenschrijver” naar aanleiding van “ P.S. – Van Liefdespost tot hate mail: de 150 opmerkelijkste Nederlandse brieven”, een optreden door spoken word artist Elten Kiene en een introductie van de stichting “Zelf Denken, Samen Doen”.
Org: Stg ter Bevordering van de Uitgave van de Volledige Correspondentie van Desiderius Erasmus i.s.m. Bibliotheek Rotterdam.
Openingswoord door de voorzitter van het Comité Erasmus, icoon van Rotterdam, tevens voorzitter van de Stichting ter bevordering van de uitgave van de volledige correspondentie van Desiderius Erasmus’.
Geachte aanwezigen, welkom bij deze feestelijke middag om de voltooiing van de vertaling van alle brieven van Erasmus in het Nederlands te vieren.
Het project
Het was de Rotterdamse uitgever Willem Donker die in 2004 het gedurfde initiatief nam om alle brieven van Erasmus uit het Latijn te laten vertalen en uit te geven. Donker vond een aantal uitstekende classici als vertalers. Deze groep, in samenstelling in de loop van het project iets veranderd en uitgebreid, verrichtte het ‘monnikenwerk’ om de soms lange en ingewikkelde brieven in goed Nederlands te vertalen. Waar nodig werden de brieven voorafgegaan door een inleiding waarin meer werd verteld over degene die de brief schreef of de omstandigheden waaronder de brief geschreven werd. Vele voetnoten verduidelijken de tekst.
De vertalers werden bijgestaan door een prestigieuze redactieraad. ‘Meelezen’, frequent overleg en correcties leidden tot een vertaling van een constant, hoog niveau dat in de loop der jaren in recensies steeds werd geprezen. Donker besteedde veel aandacht aan de vormgeving, juist, zoals hij zei, omdat Erasmus zijn brieven schreef in de tijd waarin de boekdrukkunst opkwam. Vormgever Bart Oppenheimer kwam tot een bijzonder mooie keuze van letter en inktkleur, de boeken werden in linnen gebonden en kregen een leeslint en een stofomslag met prachtige kleuren. Jet Quadekker zorgde gedurende de gehele periode op uitstekende wijze de bureauredactie.
Het was vanaf de presentatie van het eerste deel in 2004 al snel duidelijk dat het dappere initiatief van Willem Donker financieel gezien niet kon worden gedragen door uitgeverij Ad. Donker. Op advies van Henk Mali werd daarom in 2005 de ‘Stichting ter bevordering van de uitgave van de volledige correspondentie van Desiderius Erasmus’ opgericht die zich ten doel stelde de financiële middelen te verwerven om het gehele project mogelijk te maken. Dat is uiteindelijk na 16 jaar succesvol afgerond met de publicatie van alle bewaard gebleven brieven in 20 delen en een registerdeel.
Het lijkt interessant om stil te staan bij de ervaringen van het Stichtingsbestuur om over zo’n lange periode voldoende financiële middelen te verkrijgen voor dit herculische project. De Stichting werd hierbij bijgestaan door een prestigieus comité van aanbeveling.
Het gedachtegoed van Erasmus door de eeuwen heen
Het werk van Desiderius Erasmus Roterodamus was in het begin van de 20e eeuw in Nederland niet breed bekend. Erasmus stierf op 12 juli 1536. In een brief, gedateerd 22 augustus 1534, toont Erasmus zich teleurgesteld over het beperkte bereik, zo u wilt de geringe impact van zijn werk en idealen: er was in Europa een periode aangebroken van ongekende onrust, oorlog, beeldenstormen, ontwijding van kloosters en kerken, controversen met Luther omtrent het opkomende protestantisme en een steeds harder en strikter optreden van de katholieke kerk. Erasmus maakte zich grote zorgen. En inderdaad, een van de slachtoffers was zijn geschreven en gedrukte nalatenschap. Erasmus werd postuum tot ketter verklaard, waarbij al zijn geschriften op de index werden geplaatst. Om dit nog eens extra te benadrukken schreef Paus Paulus IV in de kantlijn bij de naam Erasmus: ‘alle werk is verboden, inclusief zijn commentaren, annotaties, dialogen, opinies, vertalingen, brieven, boeken, en geschriften, zelfs die welke niets bevatten tegen of over de godsdienst’. Het plaatsen van alle werk van Erasmus op de index was zo effectief dat het gedachtegoed van Erasmus in Europa eeuwenlang vrijwel uit het publieke debat verdween. Het wordt tijdens de Verlichting nauwelijks genoemd. Pas in de 20e eeuw werd zijn werk bekender door de boeken van Huizinga en Zweig.
Rotterdam
In Rotterdam bleef de aandacht voor Erasmus echter door de eeuwen heen wel behouden. Hij die zich gedurende zijn gehele leven Rotterdammer noemde, was tijdens zijn leven zo beroemd dat er reeds dertien jaar na zijn dood een stenen standbeeld voor hem werd opgericht, dat werd geplaatst op de Grote Markt, vlakbij zijn geboortehuis en de Laurenskerk. Sedertdien heeft er in Rotterdam vrijwel steeds een standbeeld van Erasmus gestaan, met vanaf 1622 het prachtige bronzen beeld, gemaakt door Hendrik de Keyser.
Waar Erasmus zelf zijn naam onverbrekelijk verbond aan Rotterdam, heeft deze stad aan een uniek gymnasium, een vooraanstaande universiteit, een onmisbaar Medisch Centrum en een magnifieke brug ook de naam Erasmus verbonden. Het Rotterdamse comité ‘Erasmus, icoon van Rotterdam’ waarin 15 Rotterdamse organisaties samenwerken om Erasmus en zijn gedachtegoed onder de ogen van de Rotterdamse burger te brengen, heeft ervoor gezorgd dat een aantal Adagia (kenmerkende uitspraken van Erasmus) op strategische plekken door de stad worden geplaatst; er is een monument geplaatst op de plek van zijn geboortehuis; in de Bibliotheek Rotterdam is de Erasmus Experience ingericht waar de bezoeker zichzelf beter leert kennen tegen de achtergrond van een aantal uitspraken van Erasmus, en er wordt jaarlijks een Lof der Zotheidspeld uitgereikt aan een Rotterdammer die zich heeft onderscheiden door uitspraken en activiteiten in de geest van Erasmus.
De fondsen
Het is dus niet verwonderlijk dat zowel het initiatief van de Rotterdammer Willem Donker als ook het grotendeels uit Rotterdammers bestaande bestuur van de Stichting zich bij het zoeken naar financiële middelen in eerste instantie vooral richtte op Rotterdamse fondsen: deze hebben inderdaad gedurende de eerste jaren van dit project het leeuwendeel van de financiën ter beschikking gesteld.
In de jaren na de financiële crisis werd het verkrijgen van fondsen steeds moeizamer. Het bestuur van de Stichting realiseerde zich ook dat het uitgeven van gedrukte boeken in het begin van de 21e eeuw misschien niet meer voldoende was om de nationale fondsen te interesseren. Daarom is toen het besluit genomen om alle in het Nederlands vertaalde brieven ook te digitaliseren en op deze wijze iedere geïnteresseerde Nederlander gratis te laten kennismaken met door Erasmus zelf geschreven meningen en overwegingen. De digitalisering is verricht door de Digitale Bibliotheek der Nederlandse Letteren (dbnl), onderdeel van de Koninklijke Bibliotheek, die eerder het complete werk van W.F. Hermans, Menno ter Braak en Eddy du Perron digitaliseerde. De beslissing om alle in het Nederlands vertaalde brieven van Erasmus te digitaliseren heeft een aantal fondsen ‘over de brug getrokken’ om ook de laatste loodjes bij te dragen voor de succesvolle afronding van dit project.
Begonnen als een project met een Rotterdams accent is het uitgegroeid tot een project van nationale betekenis. De totale som die door de fondsen werd geschonken bedroeg 750.000 euro. Ik denk dat de besturen van de deelnemende fondsen er trots op zullen zijn hun bijdrage vertaald te zien in deze unieke aanvulling op het Nederlandse cultuurbezit. Helaas heeft Donker de presentatie van de laatste delen van deze reeks niet meer meegemaakt. Hij overleed in 2018. Gelukkig heeft zijn weduwe, Jos Exler, de uitgeverij doorgezet en is het 16-jarige project succesvol afgerond.
De hedendaagse betekenis van het gedachtegoed van Erasmus
Professor Heesakkers heeft bij de presentatie van deel 1 in 2004 zijn bewondering uitgesproken voor de ongelooflijke werklust van Erasmus; er waren dagen dat hij wel 70 brieven schreef. Overigens weten we uit zijn brieven dat hij in zijn latere leven, door nierstenen gekweld, alleen staand kon lezen en schrijven.
Vele brieven moeten verloren zijn gegaan, maar het feit dat er nog meer dan 3000 bewaard zijn gebleven onderstreept het belang en de interesse die er al tijdens het leven van Erasmus aan werd geschonken. Erasmus’ correspondentie laat zien hoe groot zijn netwerk was: het omspande geheel Europa; hij correspondeerde met geleerden, vorsten, bisschoppen en pausen. Carel Peeters noemt hem in Vrij Nederland een geobsedeerd twitteraar.
De brieven geven een prachtig inzicht in het Europa rondom 1500, maar het is vooral het gedachtegoed van Erasmus dat vandaag, meer dan 500 jaar later, van steeds groter belang lijkt: een ‘wereldburger’ die zich beweegt door een Europa dat voor hem geen grenzen heeft, een man die onvermoeibaar pleit voor verdraagzaamheid, voor de vrijheid van meningsuiting, voor het belang van dialoog met interesse voor elkaar, voor het gebruik van humor en ironie bij het bediscussiëren van controversiële onderwerpen, voor het belang van onderwijs voor jongens maar ook voor meisjes, en vele andere zaken die behoren bij een goed burgerschap in de 20e eeuw.
‘Zelf Denken, Samen Doen’
Het is daarom verheugend te zien dat de digitalisatie van de correspondentie van Erasmus geen geïsoleerde actie is gebleven, maar heeft geleid tot een nieuw initiatief: een aantal vooraanstaande organisaties in Nederland heeft zich aaneengesloten tot de Stichting Zelf Denken, Samen Doen. Naast de Stichting ter bevordering van de uitgave van de volledige correspondentie van Desiderius Erasmus zijn dit de Bibliotheek Rotterdam met een van de mooiste en grootste Erasmuscollecties ter wereld, de Koninklijke Bibliotheek als nationale regisseur voor de landelijke digitale bibliotheek, de dbnl (Digitale Bibliotheek der Nederlandse Letteren) als specialist op het gebied van het produceren en publiceren van betrouwbare digitale teksten, het Huygens Instituut voor Geschiedenis van de knaw (Koninkijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen) en als waarborg voor de wetenschappelijke kwaliteit, de Erasmus of Rotterdam Society waarin Nederlandse wetenschappers verenigd zijn die actief zijn op het gebied van studies naar werk en betekenis van Erasmus, alsmede de Erasmus Universiteit Rotterdam.
Het doel van de Stichting Zelf Denken, Samen Doen is tweeledig:
het ontwikkelen van (onderwijs)programma’s voor alle leeftijden waarbij zelf denken wordt geactiveerd rondom begrippen als tolerantie, vrijheid van meningsuiting, interesse in elkaar en het belang van onderwijs als basis voor ieders individuele toekomst — dit als hulp bij het ontwikkelen van burgerschap en participatie(‘Samen Doen’);
het gezamenlijk maken van een ‘Digitaal Monument’ voor Erasmus met een wereldwijde, betrouwbare beschikbaarheid voor iedereen van alle oorspronkelijke uitgaven van de werken van Erasmus, de latere edities, vertalingen, secundaire biografieën, alsmede gemakkelijk toegankelijke voorlichting over zijn gedachtegoed.
Burgerschap
De Nederlandse samenleving is volop in beweging. De groeiende diversiteit van culturen en opvattingen in combinatie met de digitale revolutie zorgt ervoor dat de vrijheid van eigen meningsuiting en die van de ander onder druk is komen te staan. Het programma Zelf Denken, Samen Doen heeft de ambitie een bijdrage met impact te leveren aan de versterking van het democratisch vermogen van de Nederlanders. Zelf denken en samen doen gaat om mensen die als zelfstandige burgers met onderscheidingsvermogen kunnen denken en handelen en die het vermogen hebben om goed geïnformeerd, kritisch en betrokken deel te nemen aan een veranderende samenleving. Dat is een kwaliteit die niet zomaar op school of op internet wordt geleerd. Er bestaat geen kookboek voor burgerschapsvorming. Met een aantal vernieuwende projecten die ‘hands on’ een vertaling maken van Erasmus’ gedachtegoed naar de actualiteit, en naar de leef- en beleefwereld van kinderen en adolescenten heeft de Stichting in samenwerking met het Erasmus University College en JINC (project gelijke kansen voor jongeren) een aantal innoverende projecten ontwikkeld die zijn gericht op het lager onderwijs en het vmbo (deze projecten werden financieel gesteund door de Erasmus Stichting, de Erasmus Universiteit en anonieme giften).
In samenwerking met de Willem de Kooning Academie werd een serious game, ‘Switch’, ontwikkeld dat kinderen in de leeftijd van 10-12 jaar in spelvorm laat kennismaken met het gedachtegoed van Erasmus. Grote groepen lagere school leerlingen van wisselende culturele achtergrond en intellectuele ontwikkeling hebben enthousiast en succesvol aan het spel deelgenomen.
Taaltrips, georganiseerd door JINC, laten 8 – 12-jarigen (waaronder schoolklassen met kinderen met een verblijfsstatus komend uit vluchtelingensituaties) hun woordenschat vergroten en kennismaken met concepten als vrijheid van meningsuiting, empathie en belangstelling voor elkaar en aandacht voor hun persoonlijke toekomst
Een derde project vormt de zg. ‘bliksemstage’, gericht op het ontwikkelen van burgerschap van vmbo-jongeren. Hierbij wordt ‘problem-based learning’ gebruikt, gericht op het vergroten van gespreksvaardigheden en zelfvertrouwen: er wordt door de leerlingen onder leiding van een student zelf gediscussieerd over stellingen als: ‘ik mag zeggen wat ik wil’, ‘ik mag doen wat ik wil’, ‘als ik alles zou kunnen doen wat ik wil, wat moet ik dan doen om mijn dromen waar te maken?’. De nu ontwikkelde projecten werden uitgebreid getest en worden door de kinderen/leerlingen zeer gewaardeerd. De effecten worden wetenschappelijk geëvalueerd. Het gebruik van (kort opgeleide)studenten van universiteit of hbo als spel/ discussieleider verkleint de afstand met de doelgroepen, ontziet onderwijzers en leraren en confronteert deze studenten ook met het belang van burgerschap.
Hoe nu verder?
De Stichting Zelf Denken, Samen Doen zoekt naar de mogelijkheid om in samenwerking met maatschappelijke partners over te gaan tot een verdere uitrol van deze en nog te ontwikkelen projecten: eerst in Rotterdam, dan in de regio en bij aangetoond succes in de rest van het land. Deze initiatieven voor burgerschapvorming gebruiken Erasmus eigenlijk alleen als metafoor: hij speelt zelf als historische persoon vrijwel geen rol; het is in feite zijn gedachtegoed dat gebruikt wordt om in deze voor jongeren soms onrustige tijden waarin het aanbod via de sociale media verwarrend en overweldigend is, een handvat te bieden om te leren wat waar en niet waar is en om zelf te denken, als hulp om evenwichtig deel te nemen aan de samenleving.
In het boekje dat u straks krijgt uitgereikt, zijn de inleidingen bijeengebracht van de 20 delen waarin de Nederlandse vertalingen van alle overgeleverde 3141 brieven van Erasmus zijn gepubliceerd. U krijgt hiermee een snelle blik op zijn levensloop en de tijd waarin Erasmus leefde, terwijl de brieven prachtig illustreren hoe hij zich ontwikkelde tot de grootste humanist van zijn tijd.